Świadkowie w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
Świadkowie pełnią w Kościele wiele znaczących funkcji. Obecni są przy sakramencie chrztu świętego, bierzmowania czy też podczas zawierania sakramentalnego związku małżeńskiego. Ich zadania polegają na obecności przy sporządzaniu jakiegoś aktu prawnego, jego podpisaniu bądź udzieleniu informacji o jakimś wydarzeniu na podstawie własnych obserwacji.
Jednak funkcja świadków obecnych przy udzielaniu sakramentów, różni się w znaczący sposób od tej, przewidzianej dla świadków przez prawo procesowe. Na czym polega ich zadanie w kościelnym procesie małżeńskim? Komu prawo zabrania pełnienia tej funkcji w kościelnym procesie małżeńskim?
Odsłuchaj nasz podcast: Odcinek 3. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa "od kuchni"
Rola świadków w kościelnym procesie małżeńskim
Przy zawieraniu sakramentalnego związku małżeńskiego ich obecność jest kluczowa, aby mogła zaistnieć tak zwana zwyczajna forma kanoniczna zawarcia małżeństwa. Ustawodawca jako zasadę ogólną podaje, że do ważności małżeństwa wymagane jest zawarcie go w obliczu Kościoła in facie Ecclesiae, tzn. wobec świadka kwalifikowanego (urzędowego) oraz dwóch świadków zwykłych.
Świadek w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
Świadek procesowy to osoba, która, nie wiodąc sporu, może dostarczyć sędziemu obiektywnych informacji o faktach lub okolicznościach, mogących mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Ich zeznania służą jako środek dowodowy podczas instrukcji sprawy, czyli jednego z etapów procesu kościelnego, w którym gromadzone są dowody.
Dowód z zeznań świadków w procesie kościelnym
Prawodawca Kan. 1547 Kodeksu Prawa Kanonicznego stanowi, że dowód z zeznań świadków dopuszcza się we wszystkich sprawach, pod kierownictwem sędziego. Takie podejście ustawodawcy kanonicznego wynika z faktu, iż każdy zdrowy i normalny człowiek posiada zdolność do postrzegania i zapamiętywania otaczającej go rzeczywistości. Dlatego, jest zdolny do odtworzenia wcześniej poznanych faktów, zjawisk i okoliczności w formie informacji. Jeśli zachodzą okoliczności zmniejszające lub wykluczające możliwości percepcji człowieka, to tym samym zmniejsza się wartość dowodowa zeznań świadka.
Zgodnie z kan. 1773 zeznania jednego świadka nie mogą stanowić pełnego dowodu, chyba że chodzi o świadka kwalifikowanego (urzędowego), który zeznaje o sprawach dokonanych z urzędu. Jednak na mocy reformy papieża Franciszka z 2015 roku (Mitis Iudex Dominus Iesus) w sprawach dotyczących nieważności małżeństwa zeznania świadka podczas przesłuchania mogą stanowić dowód pełny, jeśli nie istnieją ku temu prawne przeciwwskazania.
Wiarygodność świadków w procesie kościelnym
Sędzia poddaje ocenie wiarygodność świadka na podstawie jego przymiotów moralnych i uczciwości. Zwraca uwagę na to, czy zeznania wynikają z własnej wiedzy przesłuchiwanych, czy nie stanowią jedynie opinii, czy nie opierają się pogłoskach. Na wartość dowodową zeznań udzielonych w trakcie przesłuchania świadka duży wpływ ma jego stanowczość podczas składania wyjaśnień, jak również przejrzystość, stałość zeznań i spójność jego wypowiedzi.
Ograniczenia występują w liczbie powoływanych osób. Sędzia ma prawo ograniczyć zbyt wielką ilość świadków (kan. 1553). Chodzi tu o wyeliminowanie świadków zbędnych, np. zgłoszonych w związku z faktami niemającymi znaczenia. Jednak ograniczenie liczby świadków nie może odbyć się ze szkodą dla sprawy.
Kto może być świadkiem w procesie kościelnym?
Każdy może występować w charakterze świadka, o ile prawo mu tego nie zabrania całkowicie lub częściowo (kan. 1549). Ustawodawca wprowadza pewne ograniczenia w stosunku do niektórych osób w odniesieniu do możliwości składania przez nich zeznań w charakterze świadka. Jest to podyktowane przede wszystkim względami etycznymi i moralnymi.
Jeśli chodzi o dobór świadków, to zazwyczaj świadkami w sprawach małżeńskich są osoby, które dobrze znają strony, a bardzo często są one z kręgu najbliższej rodziny. Ważne jest, aby świadek posiadał istotną wiedzę na temat sprawy. Zasadniczo nie można jednak nikogo przymusić do świadczenia w tych sprawach, choć w prawie istnieje obowiązek stawienia się na wezwanie sądu.
Małoletni świadkowie w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
Do składania zeznań w charakterze świadka nie należy dopuszczać małoletnich, którzy nie ukończyli 14 roku życia oraz osób upośledzonych umysłowo. Jednakże zgodnie z kan. 1550 § 1 istnieje możliwość przesłuchania tych osób w drodze wyjątku, na mocy dekretu sędziego, który powinien być właściwie uzasadniony.
Takie ograniczenie w stosunku do małoletnich światków wynika z faktu, iż ich zdolności psychofizyczne mogą budzić wątpliwości. Niektórzy mogą być podatni na różne sugestie lub mogą mieć skłonność do koloryzowania rzeczywistości. Ponadto, przesłuchiwanie małoletnich w sądzie, w charakterze świadka, może wywołać u nich negatywne skutki natury psychicznej. Tym bardziej że często ich zeznania dotyczą osób dla nich najbliższych, na przykład w procesie stwierdzenia nieważności małżeństwa rodziców. Sąd może wyjątkowo przesłuchać takie osoby, jeśli ich zeznania mogą okazać się niezbędne dla toczącego się postępowania.
Przesłuchiwanie świadków z niepełnosprawnością intelektualną
Podobnie wygląda sytuacja z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Co do zasady, nie powinny być one przesłuchiwane w charakterze świadków, jednakże, jeśli sędzia uzna to za konieczne, może na mocy dekretu wezwać osoby z niepełnosprawnościami intelektualnymi na świadków. Sędzia, jeśli uzna to za potrzebne, może także dodatkowo powołać w takim przypadku biegłego, który może pomóc mu w ocenie stanu rozwoju umysłowego świadka, a także w ocenie jego zeznań.
Kogo nie można przesłuchiwać? Świadkowie niezdolni do złożenia zeznań w sądzie
Ustawodawca w kan. 1550 wymienia dwie kategorie świadków niezdolnych do złożenia zeznań w sądzie:
- do pierwszej kategorii należy zaliczyć strony toczącego się postępowania, ich pełnomocników oraz wszystkich innych, którzy w tej sprawie pomagali stronom,
- natomiast drugą kategorię stanowią kapłani w odniesieniu do wszystkiego, czego dowiedzieli się podczas sakramentalnej spowiedzi.
Ci, którzy ze złożenia swojego zeznania, obawiają się dla siebie lub współmałżonka, albo dla bliskich krewnych lub powinowatych zniesławienia, niebezpiecznych przykrości lub innego poważnego zła, również mogą odmówić składania zeznań.
W Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. oraz instrukcji procesowej Dinitas connubii z 2005 r. są uregulowane zasady zgodnie, z którymi należy postępować podczas składania zeznań przez świadków:
- kto nie może być świadkiem,
- w jaki sposób strony mogą prosić o wykluczenie wskazanego świadka,
- z jakich przyczyn strony mogą prosić o wykluczenie wskazanego świadka,
- w jaki sposób ma odbyć się samo jego przesłuchanie,
Kwestia utajnienie dowodu z przesłuchania świadka, została uregulowana w instrukcji w art. 157 § 2: „Nie należy dopuszczać dowodów utajnionych, jak tylko z poważnych powodów, przy zabezpieczeniu adwokatom stron prawa do ich poznania, zachowując art. 230, 234 (por. kan. 1598 § 1)”.
Kapłan w charakterze świadka w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
Z treści cytowanego kanonu nie wynika, że kapłan jest całkowicie niezdolny do występowania w procesie w charakterze świadka, a jedynie, że jest niezdolny do złożenia zeznań w odniesieniu do faktów poznanych na spowiedzi, nawet jeśli prosiłby go o to sam penitent.
Ponadto, zgodnie z kan. 1550 § 2 niezdolność ta została rozciągnięta także na inne osoby, które nie są spowiednikami, ale weszły w posiadanie informacji ze spowiedzi w sposób pośredni. Są one zobligowane do zachowania tzw. sekretu spowiedzi. Również przesłuchanie tych osób w roli świadków pomimo zakazu wynikającego z kan. 1550 § 2, skutkuje nieważnością aktu sądowego, a w konsekwencji także nieważnością samego wyroku.
Tajemnica lekarska, tajemnica urzędowa, a proces kościelny
Ponadto od obowiązku udzielania odpowiedzi są wyjęci urzędnicy państwowi, lekarze, położne, adwokaci (również adwokaci kościelni), notariusze i inni zobowiązani do zachowania tajemnicy urzędowej z racji choćby udzielenia porady, w zakresie spraw objętych tą tajemnicą.
W tych przypadkach sędzia kościelny nie może nakazać złożenia zeznań wyżej wymienionym osobom, one z kolei muszą same rozstrzygnąć, czy w danej sytuacji tajemnica ich wiąże i czy muszą korzystać z prawa do odmowy zeznań.
Przesłuchanie świadków w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa
Zgodnie z kan. 1556 świadek zostaje wezwany na przesłuchanie w drodze dekretu sędziowskiego, w którym sędzia wskazuje miejsce, dzień i godzinę przesłuchania. Zeznania świadka zostają włączone do materiału dowodowego dopiero wtedy, gdy świadek zostanie prawidłowo wezwany i je złoży. Brak wezwania danej osoby dekretem do stawiennictwa w charakterze świadka powoduje, że nawet gdyby złożyła ona zeznania, nie można byłoby ich uznać za materiał dowodowy. Co do zasady miejscem przesłuchania świadka jest siedziba trybunału. Reguła ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego.
Jak wygląda przesłuchanie świadka w sądzie kościelnym?
Sędzia, przesłuchując świadka, na początku sprawdza jego tożsamość, a następnie przypomina o obowiązku mówienia prawdy zgodnie z kan. 1562 § 1. Następnie sędzia zadaje ogólne pytania dotyczące świadka, a także pyta o jego stosunek do stron.
Główną część przesłuchania stanowią szczegółowe pytania dotyczące rozpatrywanej sprawy, mające na celu odkrycie istotnych faktów dla jej rozstrzygnięcia. Pytania kierowane do przesłuchiwanych nie powinny być skomplikowane ponad miarę, wieloznaczne czy podchwytliwe. Wezwani muszą odpowiadać ustnie. Notatkami mogą posiłkować się wyłącznie wtedy, gdy podczas przesłuchania świadka pytania dotyczą danych liczbowych czy konkretnej daty. W trakcie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa pytania zadawane na przesłuchaniu nie są wcześniej znane świadkom.
Świadkowie nie mogą być przesłuchiwani w obecności innych świadków. Poszczególne osoby mają być przesłuchiwane oddzielnie (kan. 1561 § 1). Strony nie mogą więc przysłuchiwać się wzajemnie swoim zeznaniom oraz zeznaniom świadków. Nikt bowiem nie może słuchać zeznań lub wiedzieć tego, co zeznają inni, aby zeznający nie mogli w żaden sposób na siebie wpływać.
Świadek w procesie kościelnym - czas przesłuchania
Czas przesłuchania świadka jest relatywny. Zależy przede wszystkim od wiedzy przesłuchiwanego oraz jego komunikatywności. Praktyka pokazuje, że przesłuchanie trwa średnio ok. 2 godzin. Jednakże zdarzają się przypadki, że potrzeba nawet kilku godzin na przeprowadzenie przesłuchania, ponieważ np. dana osoba ma bardzo dużo do powiedzenia w sprawie lub często prosi o przerwy. Jak już zostało wcześniej wspomniane, świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeśli odpowiedź naruszałaby jego dobra osobiste.
Proces kościelny - protokół przesłuchania świadka
Wszelkie odpowiedzi świadka należy spisać. Dokonuje tego notariusz w protokole przesłuchania. Musi w nim koniecznie zawrzeć dosłowne zeznania, przynajmniej w odniesieniu do tego, co bezpośrednio dotyczy przedmiotu sprawy. Dopuszczalne jest posłużenie się magnetofonem, jeśli tylko później odpowiedzi zostaną spisane i podpisane.
Protokół przesłuchania sporządza notariusz. Na końcu przesłuchania należy świadkowi odczytać to, co notariusz umieścił w protokole przesłuchania. Można również dać mu wysłuchać, co przy pomocy magnetofonu z jego zeznania zostało nagrane. Świadek ma możliwość wprowadzić zmiany do protokołu. Wówczas przy zmienionych słowach czy zdaniach świadek zostawia parafkę.
Na końcu świadek, sędzia oraz notariusz powinni podpisać protokół przesłuchania.
Artykuł przygotowano na podstawie:
- Natalia Grochowska- „Pojęcie świadka w kanonicznym i polskim postępowaniu karnym” - KOŚCIÓŁ I PRAWO 7(20) 2018, nr 2, s. 173-190.
- Wojciech Witkowski – „Prawno-procesowe ograniczenia w gromadzeniu dowodów w sprawach o nieważność małżeństwa” - KOŚCIÓŁ I PRAWO 5(18) 2016, nr 1, s. 229-245.
- Tadeusz Pawluk – Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II – Tom IV.
