Stwierdzenie nieważności małżeństwa po latach od rozwodu cywilnego
Jak powszechnie wiadomo, sakramentalne małżeństwa są ze swej natury nierozerwalne. W Kościele katolickim nie ma więc rozwodów. Jednak często określenie „rozwód” kojarzone z instytucją w prawie świeckim, traktowane jest jako kościelna wersja formalnego rozejścia się małżonków. Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa jednak w znaczący sposób różni się od procesu rozwodowego, który występuje w polskim porządku prawnym. Co go odróżnia?
Czy można stwierdzić nieważność małżeństwa po kilkunastu latach od rozstania się małżonków? Czy rozwód cywilny jest niezbędny w trakcie procesu prowadzonego w sądzie kościelnym?
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa zaraz po rozwodzie cywilnym
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest często następnym krokiem po uzyskaniu rozwodu cywilnego, przez co jest mylony i traktowany jako jego naturalna konsekwencja.
Pomimo że Polska związana jest umową międzynarodową ze Stolicą Apostolską, tzw. Konkordatem, na mocy którego, zawarcie związku małżeńskiego w Kościele katolickim, poza skutkami na gruncie prawa kanonicznego, może wywoływać także skutki cywilnoprawne, to jednak prawo kanoniczne i prawo obowiązujące na terenie Rzeczpospolitej Polskiej, to dwa niezależne od siebie systemy prawne.
Możemy więc uzyskać orzeczenie o nieważności małżeństwa kościelnego bez otrzymania rozwodu cywilnego, jak również posiadać orzeczenie o rozwodzie cywilnym bez wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa w Kościele katolickim.
Rozwód cywilny nie wpływa na nieważność małżeństwa sakramentalnego i odwrotnie
Zgodnie z art. 10 ust. 3 Konkordatu:
„orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej”.
Ust.4 art.10 Konkordatu paralelnie stanowi o tym, że:
„orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych."
Również Sąd Najwyższy orzekł, że:
„Orzeczenia sądu kościelnego, czy też inne decyzje władz kościelnych w sprawach małżeństwa kanonicznego, nie wywołują ex lege żadnych skutków prawnych w prawie polskim”.
Sąd Najwyższy zauważył trafnie w uzasadnieniu, że:
"rozdzielność jurysdykcji sądów kościelnych i świeckich wynika w szczególności z zasadniczych różnic istniejących pomiędzy prawem polskim a prawem kanonicznym w odniesieniu do przyczyn ważności i ustania małżeństwa, a nawet co do istoty małżeństwa".
Sąd Najwyższy sięgnął też do głębszej argumentacji niż ta, która wynika z treści art. 10 ust. 3 i 4 Konkordatu.
Glosa do wyroku SN z dnia 17 listopada 2000 r., V CKN 1364/00:
“Istotne znaczenie ma bowiem podkreślenie, że między koncepcją małżeństwa w systemie prawa polskiego a małżeństwem w prawie kanonicznym istnieją nie tylko różnice co do przyczyn nieważności i kwestii jego ustania, ale także co do samej istoty małżeństwa. Nie ma więc ani jurydycznych, ani faktycznych przesłanek, aby orzeczenie sądu kościelnego miało charakter prejudycjalny. Brakuje bowiem nie tylko podstaw prawnych do nadania temu orzeczeniu charakteru prejudycjalnego, ale także odmiennie ukształtowane przesłanki ważności małżeństwa, a przede wszystkim odmiennie pojmowana istota związku małżeńskiego nie pozwalają na przypisanie orzeczeniu sądu kościelnego charakteru wiążącego dla sądu państwowego”.
Proces rozwodowy i proces przed sądem kościelnym - najważniejsze różnice
W procesie rozwodowym przed sądem okręgowym rozstrzygane jest, czy nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia między małżonkami i jeśli tak, to z czyjej winy. Byli małżonkowie w rzeczywistości prawnej i faktycznej od dnia orzeczenia rozwodu funkcjonują jako rozwodnicy.
W procesie przed sądem kościelnym rozstrzygane jest, czy małżeństwo między dwiema stronami rzeczywiście zostało zawarte, a jeśli nie, to co było tego przyczyną. Ustawodawca w kan. 1752 stanowi, że najwyższym prawem w Kościele jest zbawienie dusz, a nie orzeczenie o winie męża lub żony. Procesy przed sądami kościelnymi są jedyną drogą do ponownego zawarcia małżeństwa przed ołtarzem.
Pomimo autonomii obydwu systemów prawa, rozwód cywilny nie jest bez znaczenia podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa w sądzie kościelnym, co ma ścisły związek z kan. 1675 Kodeksu Prawa Kanonicznego zreformowanym przez Papieża Franciszka, który brzmi:
„Sędzia, przed przyjęciem sprawy, winien mieć pewność, że małżeństwo rozpadło się w sposób nieodwracalny, tak iż nie ma możliwości wznowienia wspólnoty życia małżeńskiego”.
Oznacza to, że sędzia kościelny ma obowiązek upewnienia się, że małżonkowie nie widzą szans na powrót do wspólnoty małżeńskiej, a rozpad ich sakramentalnego związku małżeńskiego jest trwały. Przepisy nie stanowią jednak w jaki sposób to upewnienie się sędziego o nieodwracalnym rozpadzie małżeństwa ma nastąpić. Niektórzy sędziowie kościelni uznają, że takim potwierdzeniem jest prawomocny wyrok rozwodowy sądu okręgowego, inne zaś opierają się na oświadczeniach stron o braku możliwości wznowienia wspólnoty małżeńskiej.
Dla trybunału kościelnego nie ma więc znaczenia wskazanie przez sąd cywilny małżonka winnego rozpadowi małżeństwa, chyba że sygnały świadczące o skłonnościach do patologicznych zachowań, które mogłyby w przyszłości stanowić przyczynę uznania małżonka za winnego, pojawiły się już w okresie przedślubnym. Wówczas mogłyby mieć znaczenie także w procesie przed trybunałem kościelnym. Oprócz tego, dowody potwierdzające zawinienie jednej strony mogą pomóc w dowodzeniu w sprawie o stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Nieważności małżeństwa Kościelnego po latach od rozwodu cywilnego
Jak już wiadomo, uzyskanie orzeczenia o rozwodzie na forum państwowym, nie powoduje formalnego rozejścia się pary na forum kościelnym. Byli już małżonkowie (w perspektywie świeckiej) otrzymując rozwodowe dokumenty, rozchodzą się, żyją swoim życiem, często w nowych, nieformalnych lub formalnych związkach. Po kilku, a nawet kilkunastu latach uświadamiają sobie, że chcieliby powrócić do życia sakramentalnego i uregulować swoją trudną sytuację w Kościele. Jeśli zachodzą przesłanki, że ich małżeństwo zawierane kilkanaście lat wcześniej, mogło być zawarte nieważnie, to decydują się na wniesienie skargi powodowej do Sądu Biskupiego.
Jakie trudności mogą pojawić się wówczas w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa po wielu latach od rozstania się?
Podczas procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa weryfikowane jest, czy przed zawarciem małżeństwa lub najpóźniej w chwili jego zawierania, istniały przeszkody lub przesłanki, które uniemożliwiały jego ważne zawarcie.
Bardzo ważne są więc wydarzenia poprzedzające zawarcie związku małżeńskiego, a więc okoliczności zapoznania się, przebiegu relacji, momentu zaręczyn i przygotowania do ślubu, a także chwila wyrażania zgody małżeńskiej. Znaczący jest również czas po ślubie, podczas którego mogły uwidoczniać się wszelkie nieprawidłowości, które miały swój początek jeszcze przed zawarciem sakramentalnego związku małżeńskiego. Stąd zbyt długi odstęp czasowy między nieformalnym rozstaniem się a wniesieniem skargi powodowej, może powodować pewne utrudnienia, oczywiście zakładając, że nie ma żadnych szans na powrót stron do siebie.
Naturalną konsekwencją upływu czasu, jest zapominanie. Często nie jesteśmy sobie w stanie przypomnieć szczegółów, mających dość istotne znaczenie. Przeszkodą w procesie stwierdzenia nieważności małżeństwa po latach od rozwodu kościelnego może być coraz mniejsza liczba potencjalnych świadków zdarzeń, brak dokumentacji. W takim przypadku materiał dowodowy jest znacznie uboższy. Istotnym problemem może być również nieznajomość aktualnego adresu przebywania drugiej strony, jeśli obydwie strony nie utrzymują już ze sobą kontaktu.
Zatem długi czas od rozwodu cywilnego nie stanowi przeszkody do wniesienie skargi powodowej do sądu kościelnego, jednak może utrudniać zebranie materiałów potwierdzających nieważność zawarcia małżeństwa.
Nieważność małżeństwa po latach od rozwodu cywilnego. Niezbędne dokumenty
Jeśli mimo kilkunastu lat od rozwodu cywilnego strony chcą starać się o stwierdzenie nieważności małżeństwa, to taki proces inicjuje wniesienie skargi powodowej, do odpowiedniego trybunału kościelnego.
Skarga powodowa powinna zawierać następujące informacje:
- do jakiego sędziego skarga jest wnoszona,
- na jakim uprawnieniu się opiera,
- przynajmniej ogólne fakty i dowody na poparcie roszczeń.
Oprócz tego skarga powodowa powinna być podpisana przez powoda lub jego pełnomocnika. powinna wskazywać również stałe lub tymczasowe zamieszkanie strony pozwanej. Następnie wikariusz sądowy wydaje pierwszy dekret, w którym przyjmuje skargę powodową oraz podejmuje następne konieczne czynności, aby proces mógł się rozpocząć.
Podsumowując, orzeczenie rozwodu cywilnego nie odnosi się do ważności małżeństwa, lecz do trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Stwierdzenie nieważności małżeństwa dotyczy małżeństwa nieważnego i potwierdza przyczynę, która stała się powodem tejże nieważności. Możliwe jest stwierdzenie nieważności małżeństwa mimo upływu wielu lat od rozwodu cywilnego lub nieformalnego rozstania się, jednak niesie to ze sobą wiele utrudnień. Nie ma jednak ostatecznego terminu, po którego nadejściu strony nie mogą wnieść skargi powodowej.
