Nowe przepisy o kanonicznym przygotowaniu do małżeństwa – komentarz dr Adama Bartczaka cz. I
Abstrakt
Małżeństwo jest instytucją prawną zarówno w porządku świeckim jak i kanonicznym. Ze względu na to, że w Kościele jest ono również sakramentem, przewiduje się wiele środków jego ochrony. Wśród nich znajdują się te, które działają zanim faktycznie dojdzie do zawarcia małżeństwa. Taką rolę w prawie kanonicznym pełni rozmowa kanoniczno-duszpasterska. Niniejszy komentarz skierowany do narzeczonych i duszpasterzy przedstawi cel rozmowy, jej czas i miejsce, faktyczny przebieg oraz wskaże na dokumenty wymagane do dopuszczenia zawarcia małżeństwa. W drugiej części zaprezentowane zostaną przepisy dotyczące małżeństw mieszanych wyzaniowo, skutków cywilnych oraz celebracji małżeństwa. Źródłem analizy będzie Dekret ogólny Konferencji Episkopatu Polski z dnia 8 października 2019 r., który wejdzie w życie z dniem 1 czerwca 2020 r.
Wstęp
Małżeństwo i co dalej? Często można spotkać się z takim pytaniem. Dzisiejszy komentarz chciałbym jednak poświecić samemu zawarciu małżeństwa, wobec czego można by je zatytułować: Małżeństwo – a co przed? Nie bez przyczyny należy dotknąć tego tematu, albowiem od 1 czerwca 2020 r. na terenie Polski będą obowiązywać nowe wytyczne dotyczące przeprowadzania rozmów kanoniczno-duszpasterskich z narzeczonymi przed zawarciem małżeństwa. To wynik prac Konferencji Episkopatu Polski, która w formie dekretu ogólnego z dnia 8 października 2019 r., po uzyskaniu dnia 4 listopada 2019 r. recognitio Stolicy Apostolskiej, uchwałą z dnia 18 listopada 2019 r. określiła jego datę wejścia w życie. Warto już na wstępie podkreślić, iż dokument odnosi się zasadniczo tylko do wymogów formalno-kanonicznych badania kanonicznego. Tym samym w mocy pozostają inne dokumenty, które dotyczą spraw związanych z szeroko rozumianym przygotowaniem do małżeństwa. Niniejsze opracowanie będzie dotyczyło jedynie pewnej, ale bardzo istotnej, części okresu czynności poprzedzających zawarcie małżeństwa, jaką jest rozmowa kanoniczno-duszpasterska. Choć sam dokument sensu stricte kierowany jest do duszpasterzy, to warto wiedzieć po co i dlaczego mamy do czynienia z tego rodzaju działaniami poprzedzającymi złożenie przysięgi małżeńskiej. Tak więc, przedstawione zostaną wybrane zagadnienia. Komentarz zostanie podzielony na dwie części. W pierwszej poruszone zostaną kwestie odnoszące się zasadniczo do wszystkich narzeczonych, tj. cel rozmowy, czas i miejsce rozmowy, przebieg rozmowy oraz wymagane dokumenty, a w drugiej zagadnienia szczegółowe dotyczące m.in. małżeństw mieszanych, skutków cywilnych kwestie celebracji małżeństwa.
Cel rozmowy kanoniczno-duszpasterskiej przed zawarciem małżeństwa
Chcąc zawrzeć małżeństwo kanoniczne ważnie, nie wystawiając się na niepewność, należy już za wczas zadbać o to, aby zweryfikować aspekty prawne wymagane do ważności małżeństwa. Innymi słowy, rozmowa kanoniczno-duszpasterska ma na celu przede wszystkim kanoniczne stwierdzenie zdolności prawnej nupturientów. To spotkanie ma na celu także rozważne i spokojne podjęcie przygotowania bezpośredniego do ślubu, ewentualnego uzupełnienia katechezy przedmałżeńskiej i starannego dopełnienia formalności urzędowych (n. 1). Nadto służy dopełnieniu wszystkiego tego, co jest prawnie wymagane do zawarcia małżeństwa ważnie i godziwie. Nazywa się ją inaczej badaniem (rozeznaniem) kanonicznym lub egzaminem narzeczonych. Faktycznie najmniej wspólnego rozmowa ma z egzaminem, przynajmniej rozumianym jako odpowiedzią z zakresu teologii czy prawa małżeńskiego. Badanie rozumiane jako rozeznawanie uderza w sedno znaczenia, podobnie jak określenie rozmowa kanoniczno-duszpasterska. Ewidentnie w jednym określeniu skupiają się dwa cele. Pierwszym jest załatwienie wszystkich formalności a drugim spotkanie duszpasterskie. Nie można jednak ich hierarchizować. Wszak dwoje ludzi chce zawrzeć małżeństwo, przyjąć sakrament. Mamy więc do czynienia ze wspólnotą wiary. I w niej także dąży się do zagwarantowania tego wszystkiego, aby wypełnić cel, w tym przypadku małżeństwo – dozgonną wspólnotę dwojga osób zmierzającą do dobra wspólnego oraz dobra potomstwa. Weryfikacja przygotowania tychże osób do małżeństwa, wykluczenie przeszkód małżeńskich, upewnienie się co do intencji nupturientów względem małżeństwa, sprawdzenie czy wobec nupturientów nie zostały wydane jakiekolwiek zakazy zawarcia małżeństwa, określenie uprawnienia duchownego do asystowania przy zawieraniu małżeństwa, zebranie i zweryfikowanie dokumentów, to wszystko jest potrzebne do realizacji samego małżeństwa w przyszłości. Dokładna analiza tego stanu rzeczy przed zawarciem małżeństwa pozwoli na zmniejszenie szans rozpadu małżeństwa. Ukazują to zwłaszcza procesy o stwierdzenie nieważności małżeństw. Stąd biskupi kładą tak duży nacisk na ten moment, na to spotkanie z narzeczonymi. Używają oni terminu moralnej pewności co do ważności i godziwości przyszłego małżeństwa, jaką winien osiągnąć kapłan przygotowujący i dopuszczający narzeczonych do małżeństwa. A wszystko to przez wzgląd na szacunek do świętości małżeństwa. Tego momentu nie może bagatelizować ani duszpasterz ani – a może przede wszystkim – nupturient.
Czas i miejsce rozmowy kanoniczno-duszpasterskiej
Rozmowa kanoniczno-duszpasterska z racji na rangę przyszłego wydarzenia, jakim jest zawarcie małżeństwa, powinna odbyć się w odpowiednim czasie poprzedzającym zawarcie małżeństwa. W komentowanym Dekrecie znajdujemy następujące wskazanie, iż kandydaci do małżeństwa winni zgłosić się do właściwej kancelarii parafialnej nie później niż na trzy miesiące przed ślubem (n. 1). Zasadą jest, iż badanie kanoniczne przeprowadza się w parafii, w której małżeństwo ma być zawarte. Najczęściej jest nią parafia, w której jedno z narzeczonych posiada stałe lub tymczasowe zamieszkanie albo faktyczny miesięczny pobyt (kan. 1115 KPK). Gdyby jednak strony decydowały się zawrzeć małżeństwo w innym miejscu, to winni wpierw uzyskać zezwolenie własnego proboszcza lub ordynariusza miejsca. Wtedy to obowiązek przeprowadzenia rozmowy przechodzi na proboszcza tejże parafii, chyba że będzie ono zawierane w kościele nieparafialnym, to wtedy kompetentnym pozostaje proboszcz miejsca zamieszkania któregoś z nupturientów (n. 10). Do obowiązku duszpasterza będzie wtedy należało przekazanie tzw. licencji, to jest zezwolenia na asystencję, wraz z wynikiem przeprowadzonej rozmowy. Gdyby zaś nupturienci na stałe mieszkali poza granicami Polski, a ślub miałby się odbyć w Polsce, to należy mieć na uwadze, że wszystkie stosowne dokumenty powinny być przesłane do Polski nie później niż na miesiąc przed planowanym terminem ślubu (n. 12).
Narzeczeni powinni zgłosić się w okresie nie później niż trzy miesiące przed ślubem. Ten czas daje szansę na dokładne sprawdzenie zdolności nupturientów, a w przypadkach wątpliwości czy też braku zdolności, pozwala uzyskać stosowne dokumenty, dyspensy, zniesienia zakazów. Małżeństwo w dzisiejszych czasach planuje się z dużo większym wyprzedzeniem, więc termin trzymiesięczny jest okresem ostatnich przygotowań. Na uwagę zasługuje także podkreślenie dotyczące zawierania małżeństwa konkordatowego. W tym bowiem przypadku należy pamiętać, iż konieczne do przedstawienia w kancelarii parafialnej Zaświadczenie z USC ma sześciomiesięczny termin ważności.
Przebieg rozmowy przed zawarciem małżeństwa
Od 1 czerwca 2020 r. zgodnie z Dekretem KEP, zostały przewidziane określone wymogi dotyczące przebiegu rozmowy kanoniczno-duszpasterskiej. Mimo, że w ogólnym zarysie pokrywają się one z wytycznymi z Instrukcji o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim z 5 września 1986 r., to jednak uwzględniają współczesną sytuację społeczną. Bez wątpienia są też odpowiedzią na aplikację przepisów w praktyce. Zgodnie z nimi przeprowadzający rozmowę duszpasterz nie może ograniczyć się jedynie do formalnego wypełnienia samego protokołu rozmów kanoniczno-duszpasterskich. Podkreśla się bardzo mocno, aby przykładać uwagę na wymiar duszpasterski tego spotkania. Dlatego też to spotkanie powinno się rozpocząć wspólną modlitwą kapłana i narzeczonych. Następnie przystępuje on do bezpośredniej rozmowy z narzeczonymi. Nie należy się dziwić, jeśli ten dialog będzie osobistym poznaniem duszpasterza z przyszłymi małżonkami, potencjalnymi parafianami. Ma on mieć charakter swobodnej rozmowy, a nie przypominać rodzaj przesłuchania. Ten moment można poświęcić na przedstawienie się narzeczonych, opisanie ich znajomości przedślubnej, poznanie ich życia duchowego. Warto byłoby też porozmawiać na temat samego małżeństwa kościelnego, czym jest i jak je realizować. Taka wymiana zdań pozwala na stworzenie więzi między małżonkami a parafią i jej duszpasterzem. Dopiero w dalszej części kapłan może przejść do bardziej szczegółowych kwestii, związanych już bezpośrednio z przygotowaniem do małżeństwa. Ta faza rozmowy powinna się odbywać już tylko w cztery oczy – duszpasterza z narzeczoną a następnie duszpasterza z narzeczonym. A zatem osobno duszpasterz winien zadawać pytania w kwestiach, które nie są tylko zwykłym pozyskaniem danych personalnych. Ten wymów uzasadniony jest ochroną przed dopuszczeniem do zawarcia małżeństwa nieważnego. Taka rozmowa na osobności sprzyja szczerej wypowiedzi. Ta zaś ułatwia ocenę stopnia przygotowania narzeczonych do małżeństwa orz zmniejsza niebezpieczeństwo podstępu i przymusu czy też symulacji małżeństwa (n. 2). Spisywany przez duszpasterza protokół nie może być wypełnieniem szablonowym. Ma on odzwierciedlać najpełniej intencje nupturientów. Ta wskazówka pojawia się w wielu miejscach komentowanego Dekretu.
By narzeczeni mieli świadomości rangi rozmowy kanoniczno-duszpasterskiej, Dekret wprowadza konieczność zaprzysiężenia nupturientów. Przysięga mówienia prawdy ma na celu zaakcentowanie odpowiedzialności i wzmocnienie wiarygodności narzeczonych odpowiadających na pytania (n. 4). I ponownie zwraca się uwagę, aby nie traktować złożenia przysięgi tylko jako wymóg formalny, ale jako akt religijny. Odmowa złożenia przysięgi powinna stać się okazją do zwrócenia uwagi narzeczonym na ewentualne trudności, z jakimi mogą się spotkać w małżeństwie. Powinna być ona odnotowana na marginesie protokołu. W sytuacjach zwyczajnych nie można odstąpić od przeprowadzenia rozmowy kanoniczno-duszpasterskiej, nawet kiedy duszpasterz ma moralną pewność, że nic nie stoi na przeszkodzie zawarciu małżeństwa ważnie i godziwie.
Rozmowa kanoniczno-duszpasterska, z racji na intymny charakter poruszanych zagadnień, zasługuje na szczególną dyskrecję i kulturę przeprowadzenia. Duszpasterzowi nie wolno upubliczniać informacji, które posiada z tej rozmowy (n. 6).
Dokumenty niezbędne do zawarcia malżeństwa
W celu zgromadzenia danych dotyczących identyfikacji osób nupturientów oraz ustalenia ich stanu wolnego, zdolności prawnej do zawarcia małżeństwa, duszpasterz prowadzący rozmowę powinien zebrać określone dokumenty. Niektóre z nich strony powinny dostarczyć osobiście, niektóre może zgromadzić sam duszpasterz, a jeszcze inne są przekazywane od osób, które są w stanie je wystawić (np. ordynariusz miejsca udzielający dyspensy).
Nupturienci swoją tożsamość potwierdzają okazując dowód osobisty lub inny dokument tożsamości ze zdjęciem, z którego można uzyskać dane personalne, datę i miejsce urodzenia oraz imiona rodziców (n. 19).
Niezwykle istotnym dokumentem jest metryka chrztu każdego z nupturientów (n. 20). Potwierdza ona przyjęcie chrztu oraz gdy idzie o katolików, także status kanoniczny. Metryka bowiem jest wypisem z księgi chrztu, w którym odnotowywane są wszystkie informacje dotyczące osoby, np. przyjęte sakramenty. Metryki chrztu należy także żądać od niekatolików (n. 21).
Narzeczeni powinni przedstawić także ostatnie świadectwo ukończenia katechizacji szkolnej. W uzasadnionych przypadkach – np. gdy chodzi o osoby starsze – proboszcz może zwolnić z obowiązku przedstawienia tego dokumentu. Gdyby jednak ktoś z nupturientów nie uczestniczył w tej katechezie należy umożliwić mu udział w takich katechezach (n. 25).
Kolejnym dokumentem jaki narzeczeni powinni przedstawić duszpasterzowi jest Zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa z USC, względnie odpis aktu małżeństwa cywilnego, jeśli nupturienci pozostają aktualnie ze sobą w związku cywilnym. Ważne, że te dokumenty powinny być doręczone nie później niż na dwa miesiące przed ślubem (n. 26).
Gdyby wobec stron istniały jakieś przeszkody małżeńskie, należy przedłożyć dyspensę uzyskaną zgodnie z przepisami prawa. Podobnie także udzielenie zezwolenia ordynariusza miejsca, kiedy takie wymagane jest przepisami prawa (np. uchylenie klauzuli dołączonej do wyroku trybunału kościelnego stwierdzającego nieważność poprzedniego małżeństwa).
Ponadto należy dołączyć świadectwo uczestnictwa w katechezie przedślubnej obejmującej także spotkania w katolickiej poradni rodzinnej (n. 31).
Wymaga się także zaświadczenia o wygłoszonych zapowiedziach przedślubnych lub dyspensy od niej (n. 31). Zapowiedzi są powiadomieniem o planowanym małżeństwie wspólnoty parafialnej. Służą wyjawieniu ewentualnych znanym innym osobom przeszkód sprzeciwiających się zawarciu danego małżeństwa. Formułuje się je w formie pisemnej poprzez umieszczenie ich w gablocie ogłoszeń parafialnych w ciągu ośmiu dni, tak by były uwidocznione przynajmniej przez dwie kolejne niedziele lub w niedzielę i święto obowiązujące. Drugą formą jest informacja ustna ogłaszana podczas liczniej uczęszczanych nabożeństw w dwie kolejne niedziele lub w niedzielę i święto obowiązujące. Co istotne do wiadomości podaje się jedynie imiona i nazwiska oraz parafię zamieszkania narzeczonych (n. 15). Obowiązek głoszenia zapowiedzi spoczywa na proboszczu aktualnego miejsca zamieszkania każdej ze stron. Jeżeli mieszkają krócej niż szczęść miesięcy, zapowiedzi należy wygłosić także w poprzednim miejscu (miejscach) stałego zamieszkania nupturientów po osiągnięciu przez nich pełnoletności. W przypadku chrześcijan niekatolików mieszkających w Polsce należy zwrócić się do ich właściwych pasterzy o wygłoszenie zapowiedzi, jeżeli tego wymaga prawo własne wspólnoty religijnej, do której należą. Nie publikuje się natomiast zapowiedzi w miejscu zamieszkania nupturientów nieochrzczonych oraz tych, którzy wystąpili z Kościoła katolickiego. Nie prosi się także o publikację zapowiedzi także w przypadku nupturientów katolików, którzy mają zamieszkanie kanoniczne w diecezji za granicą, w której według własnego prawa partykularnego nie publikuje się zapowiedzi (n. 16).
Prawodawca przewidział także inne dokumenty, które w zależności od indywidualnej sytuacji nupturientów, powinny zostać dołączone do protokołu spisywanego z przeprowadzonej rozmowy kanoniczno-duszpasterskiej (n. 32).
Wnioski
Pierwsza część komentarza do Dekretu ogólnego Konferencji Episkopatu Polski ukazuje przede wszystkim wartość małżeństwa. W tym kontekście przygotowanie bezpośrednie do zawarcia małżeństwa nabiera szczególnego, bardzo ważnego charakteru. Oczywiście ma on wymiar formalny, niemniej Prawodawca wskazuje także na wymiar duszpasterski. Podkreślenie tego aspektu wynika właśnie z troski o małżeństwo, o tych dwojga ludzi, którzy pragną iść przez życie razem na dobre i złe.
Drugą część artykułu o rozmowie kanoniczno-duszpasterskiej znajdziesz tutaj:
