Mitomania podstawą do stwierdzenia nieważności małżeństwa

Jedną z najczęstszych przyczyn stwierdzenia nieważności małżeństwa jest niezdolność konsensualna, tj. niezdolność nupturienta do ważnego wyrażenia zgody małżeńskiej w sposób zgodny z wymogami określonymi w prawie kanonicznym. 

Prawodawca w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r., w kan. 1095 stwierdza, że nieważnie zawierają małżeństwo ci, którzy mają poważny brak rozeznania oceniającego do praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych (n.2) oraz ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich (n.3). Powyższe brzmienie kanonu jest wynikiem prac kanonistów i praktyki jurysprudencji. 

Wpływ czynników psychicznych na skutki zawieranego małżeństwa

Już w średniowieczu zauważano, że na prawne skutki zawieranego małżeństwa mogą mieć wpływ czynniki psychiczne. Wymagano więc, aby do ważnego zawarcia małżeństwa nupturienci posiadali minimum koniecznej wiedzy o małżeństwie oraz zdolność do poznania intelektualnego. W rozumieniu Kodeksu Prawa Kanonicznego źródła niezdolności konsensualnej mogą przybierać wiele różnorodnych form. Odnoszą się one do:

• sfery rozumowej, tj. do zdolności umysłowych związanych z pojmowaniem istoty sakramentu małżeńskiego;
• sfery wolitywnej, tj. dokonywania wyboru oraz obowiązków wynikających z małżeństwa, jak również faktycznej możliwości ich realizacji.

Niezdolność do zawarcia małżeństwa jest w prawie kanonicznym szeroko opisana, jednak samo pojęcie „przyczyn natury psychicznej” jest nadal tematem badań nauk prawnych. Strony sporu często zgłaszając sprzeciw wobec tak sformułowanego tytułu nieważności małżeństwa, argumentują go brakiem chorób psychicznych. W rzeczywistości, istotne są nie choroby psychiczne, a zaburzenia natury psychicznej, które wpływają na możliwość podjęcia zobowiązań małżeńskich. 

Czy do takich zaburzeń należy mitomania? Czy małżeństwo z mitomanem może być przyczyną stwierdzenia nieważności małżeństwa?

Co to jest mitomania i jakie są jej objawy?

Mitomania jest zaburzeniem osobowości charakteryzującym się skłonnością do patologicznego i permanentnego kłamania, zatajania prawdy oraz fantazjowania. Wiąże się z tworzeniem nieprawdziwych historii na temat swojego życia, stanu zdrowia, osiągnięć. Inaczej nazywana jest patologicznym kłamstwem, zespołem Delbrücka lub pseudologią fantastyczną. 

Choć zaburzenie to, zostało zdiagnozowane i opisane już w XIX wieku przez Antona Delbrücka, to psychiatria do dziś nie zdołała określić bezsprzecznie, jakie są jego przyczyny. Przedmiotem sporu jest nawet stwierdzenie czy mitomania jest chorobą psychiczną, zaburzeniem osobowości, czy po prostu jednym z typów osobowości. 

Tym, co można uznać za pewne, jest względnie częste współwystępowanie mitomanii z chorobami psychicznymi i zaburzeniami takimi jak: schizofrenia, osobność graniczna, narcyzm, skłonności psychopatyczne. Nie wiadomo jednak czy jest to jedynie koincydencja, czy też istnieje zależność przyczynowo skutkowa. 

Mitomania stosunkowo często objawia się już na etapie dojrzewania. Dlatego psychiatrzy i psychologowie podejrzewają, że mitomania może mieć związek z warunkami, w jakich dorasta młody człowiek. Czynnikiem stymulującym rozwój mitomani mogą być traumatyczne doświadczenia, takie jak: alkoholizm lub narkomania rodziców, utrata jednego lub obojga rodziców, przemoc, molestowanie seksualne. Oprócz teorii czysto psychologicznych, istnieją też próby wyjaśniania mitomanii na gruncie zaburzeń neurologicznych. W wielu przypadkach okazuje się bowiem, że osoby cierpiące na mitomanię, przeżyły w przeszłości choroby i urazy dotykające układ nerwowy.

Czym się różni patologiczne kłamstwo od „zwykłego” kłamstwa? Kłamca przekazuje informacje niezgodne z jego przekonaniem o rzeczywistości z intencją, by zostały one wzięte za prawdziwe. W przypadku osób dotkniętych zespołem Delbrücka przekazywanie drugiej osobie nieprawdziwych informacji nie ma żadnego konkretnego celu. Mitoman tworzy własną wizję siebie i swojego życia, jest w tym bardzo przekonujący, ale nie jest świadomy tego, że mówi nieprawdę. Osoba z takim zaburzeniem nie rozróżnia prawdy od kłamstwa w swojej wypowiedzi dlatego, że utożsamia się z tym, co mówi i wierzy w to. Celowe kłamstwo ma charakter intencyjny i służy do osiągnięcia jakichś korzyści. W mitomanii jest odwrotnie. Pseudologia fantastyczna ma charakter permanentny i może upłynąć wiele lat, zanim otoczenie zorientuje się o problemie danej osoby. 

Jakie są cechy charakterystyczne mitomana?

Analiza patologicznych kłamców i osób angażujących się w patologiczne oskarżenia wskazuje, że większość z nich posiada wyjątkowe zdolności językowe. Przede wszystkim wyróżniają ich duże ogólne zdolności konwersacyjne. Większość patologicznych kłamców świadomie tworzy długie i barwne opowiadania. Cechą charakterystyczną mitomana jest również głęboko zakorzeniony egocentryzm. W większości przypadków można zaobserwować nadmierne poczucie własnej wartości, bardzo mało sympatii w stosunku do innych i nieliczenie się z cudzymi opiniami. Patologiczni kłamcy często wyobrażają sobie siebie w bohaterskich rolach i te wyobrażenia zajmują centralne miejsce w ich opowieściach. Tworzą swój alternatywny, ale nieprawdziwy świat.

 

Mitomania a stwierdzenie nieważności małżeństwa

Według nauki Soboru Watykańskiego II małżeństwo stanowi rzeczywistość dogłębnie ludzką, która nie może się ograniczyć wyłącznie do sfery zewnętrzno-formalnej, lecz powinna angażować całego człowieka, ze wszystkimi przejawami jego bogactwa wewnętrznego oraz jego pełnym i autentycznym oddaniem się. Dlatego też i moment zawiązania się małżeństwa musi być aktem dogłębnie ludzkim, a nie ograniczającym się tylko do formalności.

W kan. 1057 § 1 KPK prawodawca stwierdza, że małżeństwo mogą zawrzeć osoby zdolne do tego prawnie. Do zawarcia małżeństwa jednak nie wystarczy tylko zdolność prawna ogólna, nabywana wraz z przyjęciem chrztu. Aby małżeństwo kościelne było ważne, a więc i sakrament, wymaga się zdolności nupturientów do budowania zgodnego małżeństwa. Zdolność ta obejmuje zarówno wolność od przeszkód zrywających, jak i również zdolność naturalną, inaczej psychiczną lub konsensualną (kan. 1095). Prawodawca kościelny zakłada więc, że dla skutecznego zawarcia małżeństwa konieczna jest po stronie nupturientów jedność rozumu i woli. 

Oznacza to przede wszystkim, że małżonkowie muszą być świadomi tego co robią, czyli być w pełni władzy umysłowej (tzw. wystarczające używanie rozumu). Ważne jest również posiadanie przynajmniej minimum wiedzy o małżeństwie i jego obowiązkach. Powinni też mieć możliwość krytycznej oceny aktu małżeństwa oraz swobodę dokonania wyboru. Narzeczeni muszą zawrzeć małżeństwo świadomie (akt woli musi być przemyślany) oraz dobrowolnie  W niektórych przypadkach akt woli na zawarcie małżeństwa może zostać ograniczony wskutek zaburzeń psychicznych (np., mitomania). Jeśli ktoś nie był w stanie (z powodu braku świadomości i rozeznania) wyrazić prawidłowego konsensu małżeńskiego, tym samym nie był zdatny do podjęcia i do wypełnienia podstawowych obowiązków małżeńskich, które stanowią główny element konsensu.

Tok rozumowania patologicznego kłamcy nie jest prawidłowy. Ma ona  swoje własne cele, którym podporządkowane są inne dziedziny życia. Zawarcie sakramentu małżeństwa nie zmienia tej hierarchii wartości osoby cierpiącej na mitomanię. Istotne prawa i obowiązki małżeńskie nie przejawiają dla nich większego znaczenia. Decydując się na małżeństwo, nie zastanawiają się nad tym, czy są w stanie podołać jego obowiązkom, do których należą m.in. budowanie trwałej wspólnoty z małżonkiem oraz pielęgnowanie wzajemnych relacji. Ponadto tego typu zaburzenia niosą za sobą brak kontroli nad podejmowanymi decyzjami, gdyż własna wola jest istotnie zakłócona. Jeśli nupturient, w swej lekkomyślności, jest psychicznie lub moralnie niedojrzały, nie przywiązuje żadnej wagi do praw i obowiązków małżeńskich. Dlatego, jest niezdolny do ważnego zawarcia przymierza małżeńskiego. 

 

Wielkie znaczenie przy zawieraniu małżeństwa ma więc odpowiednia dojrzałość psychiczna, ponieważ podejmowane zobowiązania i przyjmowane prawa wiążą małżonków na całe życie.

 

Należy pamiętać, że mitomania nie jest bezpośrednią przyczyną nieważności małżeństwa, lecz może być przesłanką zarówno za niezdolnością do podjęcia małżeńskiego konsensu jak i być przyczyną braku rozeznania. Ponadto, tylko obecność zaburzenia przed zawarciem związku małżeńskiego lub ujawnienie się zaburzenia najpóźniej w chwili wyrażania zgody na małżeństwo ma znaczenie w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Nie będzie więc możliwe stwierdzenie nieważności małżeństwa, jeśli zaburzenie pojawiło się po zawarciu związku małżeńskiego. Prawo kanoniczne, posługując się osiągnięciami psychologii, wskazuje na fundamentalną rolę osobowości i woli nupturienta do wyrażenia zgody małżeńskiej oraz możliwości wypełnienia obowiązków małżeńskich. Stąd w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa (błędnie nazywanych rozwodem kościelnym) często konieczna jest opinia biegłego z zakresu psychologii.

 

Jeżeli mają Państwo jakiekolwiek pytania, adwokat kościelny z Kancelarii Salomon, chętnie na nie odpowie. Zapraszamy do kontaktu!

 

 

Artykuł przygotowano na podstawie następujących źródeł:

• „Kłamcy patologiczni” - Tomasz Witkowski, 2004 rok.
  

• „Wpływ osobowości dyssocjalnej na rozeznanie oceniające co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich” - Ganna Tumanevych, Biuletyn Stowarzyszenia Kanonistów Polskich XXIX (2019), nr 32, s. 225-244.
  

• „Pojęcie niezdolności do zawarcia małżeństwa z przyczyn natury psychicznej” - Krzysztof Oskar Pokorski