Czy możliwe jest utajnienie zeznań świadka w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa?

Gdy rozpocznie się proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa jednym z jego kluczowych etapów jest postępowanie dowodowe. Polega on na przedstawieniu sędziemu w odpowiedniej formie argumentów tak, aby mógł on wyrobić sobie przekonanie o prawdziwości okoliczności i faktów, które mają znaczenie dla rozstrzyganej sprawy – nieważności małżeństwa. Jednym z podstawowych rodzajów dowodu, który strony postępowania mogą zgłaszać są świadkowie. Ich zeznania pomagają w zdobyciu lub potwierdzeniu informacji o jakimś wydarzeniu, okolicznościach, o osobowości małżonków, ich problemach, kłopotach, przeszłości.

Patologiczne relacje między małżonkami mogą mieć wpływ na świadków - rodzić ich obawy o przykre konsekwencje złożenia przez nich zeznań. W rezultacie strona, mimo że posiada argumenty, pewną rację po swojej stronie, to z powodu obawy osób, które mogłyby to potwierdzić, nie może udowodnić swoich racji. Zdarza się, że świadkowie wprost odmawiają stronom udziału w procesie, ponieważ boją się reakcji drugiej strony. Trzeba także pamiętać o drugiej stronie medalu, czyli prawie do obrony tego małżonka, przed którym utajniany jest dowód.

Zasady zgodnie, z którymi należy postępować podczas składania zeznań przez świadków: kto nie może być świadkiem, w jaki sposób i z jakich przyczyn strony mogą prosić o wykluczenie wskazanego świadka oraz w jaki sposób ma odbyć się samo jego przesłuchanie są uregulowane w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 r. oraz instrukcji procesowej Dinitas connubii z 2005 r.  Kwestia utajnienie dowodu została uregulowana w instrukcji w art. 157 § 2: „Nie należy dopuszczać dowodów utajnionych, jak tylko z poważnych powodów, przy zabezpieczeniu adwokatom stron prawa do ich poznania, zachowując art. 230, 234 (por. kan. 1598 § 1)”. Z przedstawionego przepisu wynika zasada ogólna o jawności dowodów, w tym zeznań świadków. W kontekście naszego problemu utajnienie dowodu z zeznań świadków, będzie dotyczyło sytuacji, gdy strona lub nawet obie strony procesowe nie będą mogły zapoznać się z dowodem na etapie ogłoszenia akt.

W związku z tym trzeba odpowiedzieć na dwa pytania z jakiego powodu można prosić o utajnienie zeznań świadka oraz jak zabezpieczyć prawo do obrony stronie, której zeznania świadka zostały utajnione.

Z jakiego powodu możliwe jest utajnienie zeznań świadka?

Zgodnie z art. 157 DC utajnienie zeznań świadka możliwe jest z powodu tylko poważnych przyczyn. Podejmując próbę ogólnego określenia sytuacji, które można by było zakwalifikować, jako poważną przyczynę, już w samym art. 157 napotykamy pierwszą trudność, ponieważ znajdują się tam odniesienie do art. 230, który umożliwia sędziemu, na etapie publikacji akt, wydanie decyzji, aby jakiegoś aktu nie ujawniać stronom - dla uniknięcia bardzo poważnych niebezpieczeństw oraz do art. 234, w którym określony jest sposób zapewnienia prawa do obrony: prawodawca wskazuje, że dla uniknięcia najbardziej poważnych niebezpieczeństw, sędzia może zdecydować, że jakiegoś aktu nie należy ujawniać stronom. Rozstrzygnięcie problemu utajnienia zeznań i podjęcie decyzji w tej sprawie należy do sędziego. To on musi dokonać właściwego rozeznania czy w danym, konkretnym przypadku uzasadnione jest, aby zeznania były utajnione. Interesująca jest kwestia określenia wagi przyczyny, dla której sędzia mógłby podjąć taką decyzję. Prawodawca bowiem stosuje dwa stopnie ­– poważna przyczyna w kontekście utajnienia zeznań i bardzo poważnych niebezpieczeństw w kontekście nieudostępnienia stronom danego dowodu, w ramach publikacji akt. Zastosowanie dwóch stopni przyczyn: poważna i najbardziej poważna – wskazuje, że prawodawca rozróżnia te dwie sytuacje i je stopniuje.

Wydaje się, że należy przyjąć, że wskazane odwołania do art. 230 i 234 DC dotyczą tego, że utajnienie zeznań na etapie dowodowym wymaga dodatkowej uwagi i troski na etapie publikacji akt. Dla utajnienia zeznań świadka istotne jest, gdy źródłem jego obawy jest tylko poważna przyczyna. Przepisy art. 230 i 234 odnoszą się do konkretnej i wyjątkowej sytuacji, gdy sędzia będąc na etapie ogłoszenia akt ma już wyrobioną pewną opinię o sprawie i o potencjalnych zagrożeniach, sam musi rozstrzygnąć, czy zachodzi najbardziej poważne niebezpieczeństwo dla jakiejkolwiek z osób biorących udział w procesie – stron i świadków. Poza tym, strona dopiero na etapie publikacji akt ma możliwość zapoznania się z dowodami. Jeśli wyznaczyła sobie adwokata, to skoro on ma możliwość uczestniczenia w przesłuchaniach świadków, ma też możliwość dostępu do akt wcześniej, niż na etapie publikacji (kan. 1678 §1). Stąd konieczne jest, aby sędzia miał możliwość utajnienia dowodu jeszcze na etapie dowodzenia. W ten sposób będzie mógł zapewnić ochronę świadkowi (lub stronie) zobowiązując adwokata do zachowania tajemnicy, jednocześnie zapewnić stronom prawo do obrony. Gdyby strona, przed którą sędzia miałby utajnić zeznania nie posiadała adwokata, sędzia ma czas na jego wyznaczenie.

Zastosowane przez prawodawcę określenia: poważna i najbardziej poważna przyczyna są pojęciami niejasnymi, mało precyzyjnymi, które właściwie odsyłają do oceny sędziego. Pewną pomocą w ocenie danej sytuacji można uznać okoliczności wskazane w kan. 1548 §2 KPK/83 (i które zostały powtórzone w art. 194 §3 DC). Prawodawca uwzględnił sytuację wyjęcia od obowiązku udzielenia odpowiedzi na pytania sędziego z powodu obawy przed zniesławieniem, niebezpiecznymi przykrościami lub innym poważnym złem, których świadek obawia się w stosunku do siebie, współmałżonka albo bliskich krewnych lub powinowatych.  Skoro te okoliczności upoważniają świadka do nie-odpowiedzenia na pytania sędziego, to można w tych sytuacjach zastosować rozwiązanie, które prawo umożliwia - właśnie utajnienie zeznań świadka.    

Oceniając wagę przyczyny, dla której świadek prosi o utajnienie zeznań sędzia musi uwzględnić okoliczności i obiektywnie rozstrzygnąć czy obawy świadka są uzasadnione i spełniają kryterium poważnej przyczyny. Musi również mieć na uwadze cel procesu, czyli dojście do prawdy o badanym małżeństwie oraz formalne przepisy prawa procesowego, w tym zapewnienie stronom prawa do obrony.

Jak zabezpieczyć prawo do obrony?

Drugą istotną kwestią przy podejmowaniu decyzji o utajnieniu zeznań świadka jest wymóg zagwarantowania stronom prawa do obrony. W tym zakresie przepisy są bardziej precyzyjne: dopuszczenie dowodów utajnionych jest możliwe jedynie wtedy, gdy zabezpieczy się adwokatom stron prawa do ich poznania (art. 157 §2 DC). Sposób zagwarantowania tego prawa został określony we wskazanym w tym przepisie art. 234. Zgodnie z tym adwokat może mieć dostęp do utajnionego zeznania świadka, po złożeniu przysięgi lub przyrzeczenia zachowania tajemnicy.

Należy zauważyć, że w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa strony nie mają obowiązku posiadania adwokata (kan. 1481 §1, 1490). Podejmując, więc decyzję o utajnieniu zeznań świadka, sędzia musi mieć na uwadze to, czy strona, przed którą się utajnia zeznania świadka ma adwokata. W sytuacji, gdyby świadek albo strona, która go wskazała, prosili o utajnienie zeznań, wskazując poważne przyczyny, które w ocenie sędziego byłyby wystarczające, a jednocześnie wiedza, którą świadek posiada była istotna dla dotarcia do prawdy o badanym małżeństwie, sędzia powinien przed podjęciem decyzji o utajnieniu zeznań, zabezpieczyć prawo do obrony strony. Zgodnie z tym sędzia powinien wezwać stronę do wyznaczenia sobie adwokata wyznaczając jej na to odpowiedni czas. Po bezskutecznym upływie terminu powinien wyznaczyć adwokata z urzędu. Strona ma prawo go zmienić i wyznaczyć innego adwokata. Jednak, gdyby stronie została przyznana bezpłatna pomoc, wtedy jedynie przewodniczący dokonuje takiego wyboru (art. 101 DC).

Mimo, że strony mają taką możliwość, to niemożliwym, i w tej sytuacji nie praktycznym wydaje się sytuacja, aby obie strony były reprezentowane przez tego samego adwokata.

Podsumowanie

Podsumowując, należy zauważyć, że jest możliwe utajnienia zeznań świadka w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa, jednak jest to sytuacja wyjątkowa. Sędzia decydując się na jej zastosowanie musi być przekonany o wartości zeznań świadka dla prowadzonej sprawy, musi też mieć pewność o realności zagrożenia, jakie świadek odczuwa, czego się obawia.  

Podstawowym jednak obowiązkiem sędziego jest zagwarantowanie stronom prawa do obrony. W tej sytuacji prawodawca wprost wskazuje na adwokata jako gwaranta zachowania tajności zeznań i jednocześnie prawa do obrony.

Należy zauważyć, że adwokat postawiony jest w trudnej sytuacji względem swojego klienta. Ma on bowiem pełniejszą wiedzę niż sama strona, którą reprezentuje. Przy redagowaniu pism - wniosków dowodowych, głosu obrończego, musi uwzględniać wszelkie argumenty, ale jednocześnie nie może zdradzić tajemnicy. Trudność pojawia się na etapie redagowania głosu obrończego, w którym adwokat mógłby uwzględnić kwestię objętą tajemnicą. Musi on pamiętać, aby tego nie zdradzić swojemu mocodawcy.

Drugą istotną kwestią jest sporządzenie opinii przez biegłego, który nie jest związany zachowaniem tej tajemnicy przy redagowaniu swojej opinii. Wykorzystując tą wiedzę przy pisaniu opinii musiałby nie ujawniać okoliczności, które mogą mieć bardzo duże znaczenie dla konkluzji opinii. Pomijając tę kwestię wprost w swojej opinii, a wykorzystując do stawiania wniosków naraża się na uzasadniony zarzut błędu merytorycznego a nawet formalnego. Podobnie sytuacja dotyczy obrońcy węzła małżeńskiego.

Prawodawca regulując zagadnienie utajnienia dowodu w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa, w tym analizowane zeznania świadka, nie uwzględnia wszystkich aspektów oraz konsekwencji (zwłaszcza dla adwokata i jego relacji ze swoim klientem oraz biegłego i obrońcy węzła), zwłaszcza, że ta kwestia może zostać wykorzystana, jako zarzut odmowy prawa do obrony (kan. 1620 n.7) - czyli wady nieusuwalnej wyroku.

Żródła prawa

Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Paulii PP. II promulgatus, AAS 75 (1983), pars II, s. 1-317, tekst polski: Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984.

Pontifium Consilium de Legum Textibus, Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii „Dignitas Connubii”, 25.01.2005, Città del Vaticano 2005, tekst polski:  Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubi, T. Rozkurt (red), Sandomierz 2007.

Literatura

 Brzemia-Bonarek A., Dopuszczalność dowodów zdobytych w sposób niegodziwy w kanonicznym procesie o nieważność małżeństwa, Katowice 2007.

Greszata-Telusiewicz M., Pełnomocnicy procesowi i adwokaci; aktywność stron w procesie; etapy postępowania sądowego oraz relacje prawne powstające podczas procesu (Z rozważań nad kanonicznym procesem zwyczajnym – część VI), „Człowiek - Rodzina – Prawo”, red. P. Telusiewicz, Nr 7, data wydania: 31 lipca 2013 r., s. 17 - 22, s. 17-22, http://www.kul.pl/files/192/public/NUMER_7_2013.pdf.

Greszata-Telusiewicz M., Zasada tajności i publiczności w sądownictwie kościelnym, w: Finis legis Christus. Księga Pamiątkowa dedykowana Księdzu Profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, J. Wroceński (red.), J. Krajczyński, Warszawa 2009, t. 1., s. 401 – 414.

Leszczyński G., Prawo do obrony w procesie o nieważność małżeństwa, w: Współpraca sądów ze stronami procesowymi i adwokatami, R. Sztychmiller (red.), J. Krzywkowska, Olsztyn 2011, s. 237-250.[1]

Miziński A. G., Status prawny adwokata w Kościele łacińskim, Lublin 2011.r

Rozkrut T., Dowody, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubi, T. Rozkurt (red), Sandomierz 2007, s. 229-295.