Czy jest możliwe, aby tylko jeden z małżonków otrzymał stwierdzenie nieważności małżeństwa? - klauzula wyrokowa

Ustawodawca w kan. 1057 § 1 stanowi, że:

 „Małżeństwo stwarza zgoda stron między osobami prawnie do tego zdolnymi, wyrażona zgodnie z prawem, której nie może uzupełnić żadna ludzka władza”.

Zgodnie z powyższym, małżeństwo jest dwustronną umową – powstaje w wyniku dwóch zgodnych oświadczeń woli, które prowadzą do powstania stosunku prawnego. Ponadto, między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która nie byłaby sakramentem (kan. 1055§ 2). 

Trudno wyobrazić sobie więc sytuacje, w których orzeczenie dotyczące ważności zawartej umowy, dotyczyłoby tylko jednej ze stron. Jednak często jesteśmy świadkami sytuacji, w których jedna ze stron po wyroku stwierdzającym nieważność małżeństwa, układa sobie życie na nowo, składając przysięgę małżeńską w Kościele, a druga jest takiej możliwości pozbawiona. Dlaczego tak się dzieje?

Czy możliwe jest otrzymanie jednostronnego stwierdzenia nieważności małżeństwa?

Wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa ma konsekwencje dla obu stron, jednak nie zawsze są one jednakowe. Jeśli biskup sąd wyda orzeczenie o stwierdzeniu nieważności małżeństwa, to oznacza to w praktyce, że mężczyzna i kobieta w świetle prawa kanonicznego nigdy nie stworzyli pełnoprawnego, ważnego małżeństwa.

Orzeczenie sądu dotyczy więc naturalnie obojga współmałżonków. Nie istnieje taka możliwość, aby tylko jedna strona pozostawała w związku małżeńskim, skoro jest to umowa między stronami. Stwierdzenie nieważności takiego małżeństwa co do zasady, wiąże się z tym, że zarówno strona powodowa, jak i strona pozwana, może kolejny raz stanąć na ślubnym kobiercu i tym razem ważnie zawrzeć sakramentalny związek małżeński. 

 

Klauzula zabraniająca wstępowania w nowy związek małżeński

Jednak, podczas procesu może okazać się, że jedna lub obydwie strony są trwale niezdolne do zawarcia małżeństwa. Wówczas, do wyroku orzekającego nieważność zawartego przez nie małżeństwa, może zostać dołączona klauzula, zabraniająca wstępowania w nowy związek małżeński. 

Taka klauzula oznacza, że strona lub strony, które są nią związane, nie mogą zawrzeć nowego małżeństwa bez wymaganej prawem zgody właściwego ordynariusza lub trybunału. Dołączenie do wyroku klauzuli zakazującej zawarcie małżeństwa jest uzasadnione gdy istnieje przypuszczenie, że okoliczności, które stanowiły podstawę nieważności małżeństwa za pierwszym razem, będą mogły także stanowić przyczynę nieważności kolejnego związku.

Należy pamiętać o tym, że osobowość podlega procesowi dojrzewania. Stąd uwarunkowania, które towarzyszyły przy zawieraniu pierwszego małżeństwa, mogą różnić się od tych, jakie stanowią podstawę do zawarcia kolejnego. Klauzula dołączona do wyroku stanowi zobowiązanie dla władzy kościelnej do dokładnego przeanalizowania tych właśnie uwarunkowań i wyrażenia, bądź odmowy wyrażenia zgody, na zawarcie małżeństwa kościelnego.

Podkreślić należy, że nałożenie na stronę klauzuli nie ma charakteru unieważniającego małżeństwo. Wynika to z kan. 1077 § 2 Kodeksu Prawa Kanoniczego, w którym ustawodawca stanowi, że tylko najwyższa władza kościelna może dodać klauzulę unieważniającą małżeństwo. Klauzula ustanowiona przez sąd kościelny, czy ordynariusza, nie wpływa na ważność związku małżeńskiego. Uchylenie klauzuli nie jest wobec tego elementem koniecznym do ważnego zawarcia nowego małżeństwa, a jedynie elementem koniecznym do jego godziwego zawarcia.

 

Obligatoryjne nakładanie klauzuli do wyroku orzekającego nieważność zawartego małżeństwa

Instrukcja procesowa Dignitas connubii z 2005 r. w art. 251 określa przypadki, w których zamieszczenie w wyroku klauzuli jest obligatoryjne. Taki zakaz powinien być nałożony na stronę, w stosunku do której przeprowadzony proces wykazał impotencję absolutną lub trwałą niezdolność do zawarcia małżeństwa.

Oznacza to zatem, że co do strony, do której w toku procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa okazało się, że cierpi na absolutną niemoc płciową, rozumianą jako niezdolność do podjęcia stosunku płciowego w ogóle, taki zakaz zostanie bezwzględnie nałożony. 

Możliwość zdjęcia zakazu w tym przypadku należy do sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji. Obowiązek konsultacji z sądem przed zawarciem związku małżeńskiego uzasadniony będzie tylko w przypadku, gdy istnieje realna możliwość ustąpienia stanu absolutnej niezdolności dokonania stosunku płciowego. Może się okazać, że stan ten ustąpił. Taka sytuacja może mieć miejsce na przykład w sytuacji wyleczenia przy zastosowaniu środków wcześniej nieznanych. 

Jeśli chodzi o trwałą niezdolność do zawarcia małżeństwa to jej przykłady zostały wskazane w kan. 1095 KPK. Są to:

• pozbawienie wystarczającego używania rozumu;
• poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych;
• niezdolność z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich.
  
  

Fakultatywne nakładanie klauzuli wyrokowej

Oprócz obligatoryjnych przypadków, w których zostaje nałożona klauzula, instrukcja Dignitas connubii wskazuje również na fakultatywne przesłanki. Mają one miejsce, gdy jedna ze stron stała się przyczyną podstępu lub symulacji. To od sędziego zależy, po rozważeniu okoliczności danego przypadku, czy na daną stronę taki zakaz nałożyć, czy też nie. W przypadku nałożenia tego zakazu, zawarcie małżeństwa przez stronę nim związaną, będzie uzależnione od uzyskania uprzedniej zgody ordynariusza miejsca, w którym ma być zawarte małżeństwo.

 

Cofnięcie zakazu zawarcia kościelnego związku małżeńskiego (klauzuli wyrokowej)

Kompetencje w zakresie uchylania klauzul zostały rozłożone w zależności od tego, czy ich nałożenie było obligatoryjne, czy fakultatywne. 

W pierwszym przypadku ustawodawca stanowi, że zdjęcie zakazu należy do sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji. W drugim przypadku – fakultatywnego nałożenia klauzuli – do uchylenia klauzuli konieczna będzie zgoda ordynariusza miejsca właściwego, w którym nowe małżeństwo będzie zawierane. Zakaz może być cofnięty na wniosek strony zainteresowanej jedynie wówczas, gdy strona ta zostanie uznana za zdolną do zawarcia małżeństwa. 

Obecnie najczęściej spotykaną klauzulą jest zakaz zawierania małżeństwa dla osób niezdolnych z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich (kan. 1095 § 3). W wyroku umieszczone zostaje sformułowanie, w którym napisane jest, że tylko za zgodą ordynariusza, po uprzednim badaniu przez biegłego psychologa, NN może zawrzeć małżeństwo. 

Osoba, którą klauzula wyrokowa dotyczy, chcąc zawrzeć nowy związek małżeński, powinna zwrócić się do biskupa ordynariusza ze stosownym pismem z prośbą o zdjęcie klauzuli. 

Biskup przekazuje sprawę do sądu, który zajmuje się stosowną procedurą. Kieruje on zainteresowaną osobę na badanie do biegłego psychologa lub psychiatry, który sporządza opinię. Biskup nie jest związany wydaną opinią. Kolejnym krokiem jest poinformowanie zainteresowanych o decyzji. Jeśli jest ona pozytywna – taka osoba może zawrzeć małżeństwo kanoniczne. 

Uchylenie klauzuli wyrokowej w przypadku orzeczenia nieważności małżeństwa na podstawie kan. 1095 jest ważną czynnością. Trybunał już w toku procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa ma za zadanie dokonać analizy stanu umysłu, rozeznania oceniającego, psychiki i osobowości danej osoby w momencie zawierania przez nią związku małżeńskiego. W momencie wystąpienia z prośbą o uchylenie zakazu, powyższe czynniki ponownie podlegają badaniu. 

W przypadku orzeczenia nieważności małżeństwa z tytułu symulacji, podstępnego wprowadzenia w błąd czy postawienia warunku, klauzula najczęściej brzmi:

 „Strony są stanu wolnego, powód (pozwana) może zawrzeć małżeństwo za zgodą ordynariusza miejsca zawarcia małżeństwa, przed którym (lub przed ustanowionym przez niego delegatem) winien przedłożyć oświadczenie, że pragnie zawrzeć małżeństwo zgodnie z nauką Kościoła”.

Klauzula wyrokowa to nie tylko “papierkologia”

Warto zaznaczyć, że uchylenie klauzuli nie może być rozumiane jako czynność o charakterze czysto formalnym. Zgodnie z wolą ustawodawcy, przed wydaniem decyzji konieczne jest przeprowadzenie konsultacji z samym zainteresowanym i wyrażenie zgody przez kompetentne w tym zakresie władze kościelne. Sąd lub ordynariusz, podejmujący decyzję odnoszącą się do uchylenia lub utrzymania w mocy klauzuli, powinni na podstawie wszelkich okoliczności sprawy oraz zebranych w niej materiałów osiągnąć w sobie pewność moralną co do prawidłowości wydawanej przez siebie decyzji. 

Dołączenie oraz uchylenie klauzuli ma istotne znaczenie, ponieważ zapisywane jest w księdze chrztów i małżeństw oraz wpływa na możliwość zawarcia nowego związku małżeńskiego.

 

Jeśli jesteście Państwo zainteresowani rozpoczęciem kościelnego procesu małżeńskiego, zapraszamy do skorzystania z pomocy adwokata kościelnego Kancelarii Salomon.